ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 9، آذر 1402 ، شماره پی در پی 91

روایت و کانون‌شدگی در ادبیات داستانی دفاع مقدس بر اساس نظریۀ ژنت با تکیه بر وجه ایدئولوژیک

صفحه (17 - 32)
بنفشه بجنوردی ، وجیهه ترکمانی باراندوزی (نویسنده مسئول)، نعیمه کیالاشکی ، کوروس کریم‌پسندی
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1401

چکیده

زمینه و هدف: بررسی متون داستانی و ادبی از منظر روایت‌شناسی میتواند سبب شناخت بیشتری از ابعاد متن شود و لایه های آن را برای خواننده آشکار نماید. هدف اصلی از پژوهش پیش ‌رو بررسی ادبیات داستانی دفاع مقدس بر اساس نظریۀ روایی و کانون شدگی در وجه ایدئولوژیک از نظر ژرار ژنت میباشد.

روش مطالعه: پژوهش پیش ‌رو بر اساس شیوۀ توصیفی-تحلیلی و مطالعات کتابخانه ای بصورت روش سندکاوی بر روی برگزیده ای از آثار داستانی ادبیات دفاع مقدس با تأکید بر یکی از سطوح پنجگانۀ نظریۀ روایی ژنت یعنی کانون‌شدگی در وجه ایدئولوژیک و گفتگو انجام خواهد پذیرفت. جامعۀ آماری شامل گزیده ای از آثار برجسته ای است که با اقبال عمومی، تجدید چاپ و دریافت جوایز ادبی معتبر مواجه شده اند.

یافته ها: در آثار موردبررسی، اغلب کانون‌ساز بصورت درونی نمود مییابد؛ با این توضیح راوی، صاحب اصلیترین مؤلفۀ کانون‌شدگی است که سعی دارد با انتخاب زاویۀ دید و گفتگوهای داستانی، وجه ایدئولوژیک داستان را در معرض دید مخاطب قرار دهد. برخی نوشته ها به اقتضای نوع ادبی خاطره نوشته، روایت خطی و کلاسیک دارند و نوعی روایت نمایشی را در جنبۀ القای وجه ایدئولوژیک در متن ایفا میکنند؛ در برخی دیگر از آثار راوی با حضور درونی و کانونی خویش به ارائۀ ایدئولوژی از منظر خود بجای شخصیتها پرداخته است.

نتیجه گیری: در دو اثر «دا» و «دختر شینا» وجه خاطره نویسی غلبۀ بیشتری دارد؛ از این رو راویت از جنبۀ واقعیتگرایی مطرح شده است و راوی با انتخاب نوع زاویۀ دید بصورت همسو با خاطره نویس، به خاطره گو اجازه داده است ضمن گفتگوهای داستان، ایدئولوژی غالب در متن را روایت کند. در سه اثر دیگر از جمله داستان دو کبوتر دو پنجره یک پرواز، زمین سوخته، و شطرنج با ماشین قیامت، حضور راوی کانونی‌گر پررنگتر است و کانونی‌شده های اصلی (شخصیتها) به کمک راوی مورد واکاوی قرار میگیرند و شناسایی میشوند. در وجه ایدئولوژیک روایت در سه اثر یادشدۀ اخیر، دیدگاه های سیاسی، اجتماعی و مذهبی بمنظور جهتگیری کلان اندیشه ای کانون‌ساز مورد توجه قرار گرفته است و ایدئولوژی افراد معاند، مجاهدین و منافقین، طرفداران طاغوت، عاشقان دین و مکتب امام حسین و... به کمک حضور راوی و دخالت وی به مخاطب ارائه شده است.

کلمات کلیدی
ادبیات داستانی دفاع مقدس , روایت , شخصیت‎پردازی. کانون‌شدگی. وجه ایدئولوژیک.

• احمدزاده. حبیب (1387). شطرنج با ماشین قیامت. تهران: سورۀ مهر.
• اشمتیس. توماس (1389). درآمدی بر نظریۀ ادبی جدید و ادبیات کلاسیک. ترجمۀ حسین صبوری و همکاران. تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز، ص 86.
• برتنز. یوهان ویلم (1388). نظریۀ ادبی. ترجمۀ فرزان سجودی. چاپ دوم. تهران: آهنگ دیگر، ص 104.
• برتنس. هماسن (1384). مبانی نظریۀ ادبی. ترجمۀ محمدرضا ابوالقاسمی. تهران: ماهی، ص 86.
• تایسن. لیس (1387). نظریه های نقد ادبی معاصر. ترجمۀ مازیار حسین‌زاده و فاطمه حسینی، تهران: امروز، ص 373.
• تودوروف. تزوتان (1382). بوطیقای ساختارگرا. ترجمۀ محمد نبوی. تهران: آگه، ص 65.
• تولان. مایکل جی (1383). در آمدی نقادانه ـ زبانشناختی بر روایت. ترجمۀ ابوالفضل حرّی. تهران: بنیاد سینمایی فارابی.
• حجازی. بهجت‌السادات (1393). «تحلیل رمان‌ چندآواییِ شطرنج با ماشین قیامت». فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی. شمارۀ 29. صص 174-145.
• حسینی. زهرا (1388) دا. تهران: سورۀ مهر.
• رضی. احمد و مهدیه. فیض (1385). «تحلیل عناصر داستانی در قصه های مقالات شمس تبریزی». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. شمارۀ 6، صص 51-68.
• ریمون کنان. شلومیت (1387). روایت داستانی: بوطیقای معاصر. ترجمۀ ابوالفضل حرّی. تهران: نیلوفر، صص 129 ـ 130.
• ژنت. ژرار (1398). گفتمان روایت؛ جستاری در باب روش. ترجمۀ معصومه زواریان. تهران: سمت، صص 141 ـ 118.
• شجاعی. سید مهدی (1379). دو کبوتر، دو پنجره. یک پرواز. تهران: نیستان کتاب.
• ضرابی زاده. بهناز (1395). دختر شینا. تهران: سورۀ مهر.
• قاسمی‌پور. قدرت (1391). «صورتگرایی و ساختارگرایی در ادبیات». اهواز: انتشارات دانشگاه شهید چمران، ص 98.
• قلاوندی. زیبا و دیگران (1397). «بررسی عناصر داستان زمین سوخته اثر احمد محمود». فصلنامۀ قند پارسی. (1) 1، صص 84-102.
• کالر. جاناتان (1385). نظریۀ ادبی. ترجمۀ فرزانه طاهری. تهران: نشر مرکز، ص 112.
• محمود. احمد (1383). زمین سوخته. تهران: معین.
• مطهری‎ راد. مریم (1388). شما در ذهن مخاطب فقط کلید میزنید؛ گفتگو با حبیب احمدزاده. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، ص 41.
• مک کی. رابرت (1385). داستان (ساختار، سبک و اصول فیلمنامه نویسی). ترجمۀ محمد گذرآبادی. چاپ دوم. تهران: هرمس، ص 86.